تاریخچه قهوه [۰ تا ۱۰۰ بیوگرافی قهوه در جهان + پیدایش درخت قهوه]
| سال | منطقه | رویداد مهم |
|---|---|---|
| ۹۰۰ میلادی | اتیوپی | کشف دانه قهوه و مصرف اولیه |
| ۱۲۰۰ میلادی | یمن | رشد کشت و تجارت قهوه، پیدایش موکا |
| ۱۵۰۰ میلادی | عثمانی/ایران | تاسیس نخستین قهوه‌خانه‌ها، گسترش فرهنگ قهوه |
| ۱۶۰۰ میلادی | اروپا | ورود قهوه به ونیز و لندن |
| ۱۷۰۰ میلادی | آمریکا | آغاز کشت گسترده قهوه در برزیل و جامائیکا |
| ۱۸۰۰ میلادی | جهان | پیدایش قهوه فوری و روش‌های نوین بسته‌بندی و دم‌آوری |
| ۲۰۰۰ میلادی | جهان | افزایش تقاضا برای قهوه با منشأ مشخص، Fair Trade و موج سوم |
قهوه امروزه تنها یک نوشیدنی انرژی‌بخش نیست، بلکه بخشی از فرهنگ، تاریخ و حتی هویت بسیاری از ملت‌ها را تشکیل می‌دهد. شاید برای خیلی‌ها دانستن بیوگرافی قهوه جذاب باشد که چگونه یک دانه کوچک، سرگذشتی پرحادثه را از جنگل‌های آفریقا تا کافه‌های مدرن امروز طی کرده است. تاریخچه قهوه در جهان پر از افسانه و واقعیت‌های مستند است؛ از نخستین بار کشف دانه‌های آن توسط قبایل آفریقایی گرفته تا چالش‌های فرهنگی و مذهبی‌ای که قهوه در مسیر جهانی شدن تجربه کرد. با بررسی دقیق‌تر درخت قهوه در کدام کشور است و مهاجرت آن در نقاط مختلف کره زمین، بهتر می‌توان به اهمیت استراتژیک، اقتصادی و حتی نمادین قهوه پی برد.
در این مطلب از چاشلند، سفری جامع و عمیق به تاریخ قهوه خواهیم داشت؛ با هدف آنکه برای هر خواننده چه تازه‌کار و چه حرفه‌ای، نکته‌ای تازه و آموزنده وجود داشته باشد.
پیدایش و کشف قهوه؛ قصه‌ای میان افسانه تا زیست‌بوم آفریقا
پیدایش قهوه همواره میان افسانه و پژوهش‌های علمی مورد بحث بوده است. افسانه معروف کالدی، چوپان اتیوپیایی، اگرچه در منابع غربی پررنگ‌تر روایت می‌شود اما پژوهش‌های انسان‌شناسی به داده‌های بیشتری اشاره می‌کنند.
در بسیاری از قبایل شرق آفریقا، کلیه قسمت‌های درخت قهوه، پیش از آنکه نوشیدنی معروف آن فراگیر شود، به عنوان ماده خوراکی یا دارویی استفاده می‌شد. مردم منطقه کافا و بومیان سودان، میوه قهوه را کوبیده، مخلوط با چربی حیوانی و به شکل گلوله‌های انرژی‌زا مصرف می‌کردند. پیش از گسترش تکنیک برشته کردن و دم‌آوری قهوه، این شیوه رواج بیشتری داشته است.
درخت قهوه وحشی به صورت بومی در اتیوپی، سودان جنوبی و حتی بخش‌هایی از کنیا و کنگو رشد می‌کند. نواحی کوهستانی و بارانی، زیست‌بوم ایده‌آل برای رشد این درخت بوده است.
استان اومو و کوهپایه‌های جنوب غربی اتیوپی، هم‌اکنون به عنوان مهد اصلی قهوه عربیکا شناخته می‌شود. بعضی محققان حتی معتقدند، نخستین شواهد گردآوری و اهلی‌سازی درخت قهوه، به سه هزار سال پیش بازمی‌گردد، اما ترجیحا تاریخ مستند در منابع از قرن نهم میلادی آغاز می‌شود.
مسیر مهاجرت قهوه؛ از اتیوپی تا یمن و بیوگرافی قهوه در خاورمیانه
هرچند منشأ بیوگرافی قهوه به آفریقا بازمی‌گردد، اما یکی از مهم‌ترین فصل‌ها در تاریخچه قهوه در جهان، مرتبط با مهاجرت آن به یمن و شبه‌جزیره عربستان است.
در سده دهم میلادی، مجموعه‌ای از صوفیان یمن اقدام به آزمایش قهوه برای بازیابی انرژی در عبادت‌های شبانه خود کردند. به تدریج با پیشرفت در هنر برشته کردن و دم‌آوری، شکل نوشیدنی قهوه (قهوه عربی) متولد شد.
سطح بالای مراودات تجاری دریایی میان آفریقا و شهر بندری موکا (Mokha) موجب شد قهوه خیلی سریع به محصول استراتژیک یمن بدل شود. قهوه در این منطقه نماد مهمان‌نوازی و آیین‌های اجتماعی شد.
نخستین قهوه‌خانه‌ها در صنعا، مکه و قاهره ایجاد شدند که در آن‌ها نه فقط نوشیدنی سرو، بلکه شعرخوانی، موسیقی و مباحثات فلسفی هم جریان داشت. این مراکز به حدی از محبوبیت رسیدند که برخی از حاکمان محلی، در مقاطع مختلف، آن‌ها را به دلایل مذهبی یا رقابت با سامانه‌های اجتماعی دیگر، موقتا ممنوع اعلام کردند. اما این ممنوعیت‌ها باعث توقف موج قهوه نشد.
پراکندگی قهوه در سرزمین‌های اسلامی و آغاز تجارت جهانی
در قرن پانزدهم و شانزدهم میلادی، قهوه از یمن به مصر و شام انتقال یافت. بندر اسکندریه و شهر قاهره به عنوان مراکز مهم تجارت قهوه در دریای مدیترانه شناخته می‌شدند.
در طی همین مسیر، قهوه به عثمانی رسید. سلطنت عثمانی برای قهوه جایگاه خاصی ایجاد کرد. استانبول به مرکز قهوه‌خانه‌های پرشمار بدل شد و نوشیدنی قهوه عربی، به بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ عثمانی‌ها بدل شد. جالب است بدانید مراسم دم‌آوری قهوه در دربار عثمانی با جزئیات و تشریفاتی خاص انجام می‌شد و حتی در مهریه عروس استفاده از قهوه شرط می‌شد.
خاورمیانه، به ویژه عثمانی و ایران، نقش بی‌بدیلی در توسعه فرهنگ و اشاعه قهوه به جهان داشته‌اند. در ایران، قهوه‌خانه‌ها مراکز مهمی برای طبقات فرهیخته و مردم عادی بودند. بسیاری از بحث‌های اجتماعی، سیاسی و حتی هنری در همین محیط‌ها شکل گرفت.
ورود قهوه به اروپا؛ خلق نوع جدیدی از زندگی اجتماعی
با افزایش جنب و جوش تجاری در قرون وسطی، بازرگانان ایتالیایی اولین محموله‌های قهوه را به ونیز آوردند. قرن هفدهم میلادی را باید دوران درخشش قهوه در اروپا دانست.
اوایل ورود، نگرانی‌هایی از سوی کلیسا و محافل مذهبی نسبت به مصرف قهوه مطرح شد تا جایی که برخی به آن لقب «شراب اسلامی» دادند. اما با صدور فتوای پاپ کلمنت هشتم مبنی بر حلال بودن قهوه، این نوشیدنی در بین اروپاییان همگانی شد.
در ونیز، اولین کافی‌ها شکل گرفت؛ سپس لندن و پاریس خیلی سریع به مراکز ترویج فرهنگ قهوه بدل شدند. در لندن قرن هجدهم نزدیک به ۳۰۰۰ قهوه‌خانه فعال وجود داشت که اغلب محل بحث‌های سیاسی، اخبار تجاری و حتی معاملات بورسی بودند.
کافه و قهوه‌خانه، الگوی جدیدی از ارتباط اجتماعی را تعریف کردند. نویسنده‌ها، فیلسوفان و سیاستمداران معروف، حضور در این مکان‌ها را بخشی از سبک زندگی مدرن می‌دانستند.
اینجا بود که بیوگرافی قهوه با عنصر هوشمندی، روشنفکری و تعامل مدنی ترکیب شد و قهوه به عنوان نماد گفتگو و اندیشه در فرهنگ اروپایی جای گرفت.
نقش قهوه در انقلاب صنعتی و فناوری دم‌آوری
با پیشرفت فن‌آوری در قرن نوزدهم، تحولات عظیمی در صنعت تولید و بسته‌بندی قهوه اتفاق افتاد. توسعه قهوه فوری (Instant coffee) و به وجود آمدن ماشین‌های اسپرسو، باعث شد انواع جدیدی از قهوه با سرعت و روش‌های خلاقانه تولید شود.
در همین دوران، ذخایر طبیعی قهوه در آفریقا و آسیا، به واسطه افزایش تقاضا، با خطر تخریب مواجه شدند و تولیدکنندگان به دنبال بهینه‌سازی شرایط کاشت و اصلاح نژادهای مقاوم‌تر رفتند.
در قرن بیستم، شرکت‌ها و کارخانه‌های بزرگ قهوه‌سازی نظیر نستله و لاوازا در اروپا و آمریکا تأسیس شدند که سطح تولید و توزیع قهوه را دگرگون کردند. بخش مهمی از بیوگرافی قهوه در جهان، تلاش برای تولید محصولی سازگار با سلیقه‌های مختلف بوده است.
بیوگرافی درخت قهوه؛ گونه‌های متعدد و ژنتیک پیچیده
درخت قهوه، متعلق به خانواده روبیاسه (Rubiaceae)، دارای صدها گونه است، اما تنها دو گونه اهمیت تجاری بسیار بالاتر دارند:
- عربیکا (Coffea arabica): عطر و طعم خاص، اسیدیته دلپذیر، میزان کافئین پایین‌تر. این گونه نزدیک به ۶۰ تا ۷۰٪ تولید جهانی را تشکیل می‌دهد.
- روبوستا (Coffea canephora): تلخی بیشتر، رایحه خاکی و ترش، کافئین بالاتر. بیشتر در شرایط گرم و مرطوب رشد می‌کند و حدود ۳۰ تا ۴۰٪ تولید جهانی را در بر می‌گیرد.
این دو گونه از نظر ژنتیکی، مقاومت در برابر بیماری و شرایط محیطی نیز اختلاف دارند.
درخت قهوه در کدام کشور است؟ پراکندگی بومی آن همچنان به مناطق مرتفع آفریقا برمی‌گردد، اما به لطف انتقال گسترده نهال‌ها، اکنون بیشترین سطح زیر کشت جهانی را کشورهای آمریکای لاتین (برزیل، کلمبیا، هندوراس)، آسیا (ویتنام، اندونزی) و آفریقا (اتیوپی، اوگاندا) دارند.
خصوصیات زیست‌محیطی رشد درخت قهوه:
- خاک عمیق، غنی و زهکشی‌شده
- ارتفاع ۱۰۰۰ تا ۲۵۰۰ متر از سطح دریا (برای عربیکا)
- دمای معتدل (۱۶-۲۲ درجه)
- بارش کافی سالانه (۱۲۰۰ تا ۲۲۰۰ میلی‌متر)
امروزه به خاطر پروژه‌های اصلاح ژنتیکی، گونه‌های مقاوم جدیدتری معرفی شده‌اند که عملکرد و سلامت بیشتری دارند.
تجارت جهانی و جنبش قهوه عادلانه
در طی دویست سال گذشته، قهوه یکی از مهم‌ترین کالاهای کشاورزی و استراتژیک جهان بوده است. دو انقلاب عمده—نخست گسترش کشت قهوه در برزیل و سپس ویتنام—باعث شد این کشورها امروز بر تولید و صادرات قهوه جهان سیطره داشته باشند.
از سوی دیگر، جنبش بهره‌برداری منصفانه (Fair Trade Coffee) و توجه به حقوق کشاورزان، کیفیت دانه‌ها، و حفظ محیط زیست، قهوه را وارد مرحله جدیدی از توسعه پایدار کرده است. مصرف‌کنندگان امروز علاقه دارند بدانند قهوه‌شان از کدام کشور و با چه روش‌هایی کشت و برداشت شده است. چاشلند نیز با توجه به اصل این شفافیت و مسئولیت‌پذیری، سعی می‌کند اطلاعات کامل در مورد منشأ و کیفیت قهوه‌های عرضه شده فراهم کند.
نقش ایران در فرهنگ و تجارت قهوه؛ گذشته و امروز
ورود قهوه به ایران، بیشتر از طریق عراق و شبه‌جزیره عربستان انجام شد. در دوران صفویه، نوشیدن قهوه میان علما، شاعران، درباریان و طبقات فرهیخته رواج پیدا کرد. قهوه‌خانه‌های شهرهای بزرگ، محل گفت‌وگوهای علمی و هنری و حتی داستان‌سرایی شبانه شد.
گرچه امروزه چای جایگاهی بالاتر از قهوه دارد، در سال‌های اخیر با رشد کافی‌شاپ‌ها و علاقه به قهوه‌های موج سوم (Third Wave Coffee)، ایرانی‌ها از جدیدترین سبک‌های دم‌آوری و انواع قهوه دنیا استقبال کرده‌اند. فروشگاه چاشلند نیز با شناخت همین روندها و سلیقه‌ها، تلاش می‌کند قهوه‌های اصیل را با فیلتر کیفیت و تازگی به مخاطب ایرانی ارائه دهد.
قهوه و تحولات مدرن؛ از نوشیدنی کلاسیک تا فرهنگ جوانان امروز
در یک قرن گذشته، قهوه مسیر طولانی‌ای طی کرده است.
- انواع قهوه‌های مدرن: اسپرسو، کاپوچینو، لاته، قهوه فوری، قهوه سرد و …
- قهوه موج سوم: تاکید بر منشأ دانه، اطلاعات دقیق مزرعه، شیوه‌های تخصصی برشته‌کاری، دم‌آوری علمی
- کافی‌شاپ‌ها و فضای کار: قهوه دیگر فقط یک نوشیدنی نیست بلکه بخشی از سبک زندگی، کار تیمی و تعامل اجتماعی جوانان به حساب می‌آید.
توجه به سلامت قهوه و روش‌های ارگانیک و تخصصی تولید و فرآوری، بخش مهمی از انتظارات مشتریان امروزیست.
در چاشلند سعی می‌شود هم قهوه‌های کلاسیک و هم محصولات خاص و مد روز تامین شود، تا همه سلایق، عطر و طعم دلخواه خود را پیدا کنند.
سوالات متداول
۱٫ آیا بیوگرافی قهوه فقط وابسته به آفریقاست؟
شروع و ریشه قهوه در آفریقاست؛ اما تاریخچه قهوه در جهان با تاثیرپذیری متقابل جوامع بسیاری شکل گرفته است.
۲٫ درخت قهوه در کدام کشور است و چرا برزیل بیشترین تولید را دارد؟
امروزه مهم‌ترین کشورهای تولیدکننده، برزیل، ویتنام، کلمبیا و اتیوپی هستند. اقلیم مناسب، سرمایه‌گذاری و حمایت دولتی باعث شده این کشورها قطب عمده تولید قهوه باشند.
۳٫چه چیزی باعث تفاوت عطر و طعم قهوه‌ها می‌شود؟
- نوع گونه (عربیکا یا روبوستا)
- شیوه کاشت و برداشت
- نحوه برشته‌کاری (لایت، مدیوم، دارک)
- شیوه دم‌آوری (اسپرسو، فرانسه، ترک و …)
۴٫ قهوه و فرهنگ ایرانی چه رابطه‌ای دارند؟
گرچه سهم چای بیشتر است، اما امروزه قهوه‌نوشی مدرن در ایران رشدی بی‌سابقه یافته و فرهنگ کافی‌شاپ و قهوه موج سوم محبوبیت بالایی دارد. چاشلند با شناخت این فرهنگ، بهترین‌ها را گردآوری می‌کند.
نگهداری، فرآوری و مسیر دانه تا فنجان؛ از مزرعه تا خانه
مراحل اصلی:
- کشت: انتخاب منطقه مناسب، نهال سالم و شرایط اقلیمی استاندارد
- برداشت: چیدن دانه‌های رسیده با دست یا ماشین، جداکردن پوست
- فرآوری: به سه روش مرطوب، خشک یا نیمه‌خشک برای استخراج مغز قهوه
- برشته‌کاری: لایت، مدیوم یا دارک
- آسیاب و دم‌آوری: بسته به نوع مصرف (اسپرسو، ترک، فرانسه و…)
- نگهداری: در ظروف دربسته و به دور از رطوبت تا عطرو طعم حفظ شود
کیفیت قهوه، به ویژه قهوه‌هایی که در چاشلند عرضه می‌شود، حاصل نظارت دقیق در همه این مراحل است.
ده نکته تخصصی درباره انتخاب قهوه و تجربه بهترین طعم
- توجه به منشأ و کیفیت دانه: دانستن بیوگرافی قهوه می‌تواند راهنمای خوبی باشد
- خرید از فروشگاه معتبر مثل چاشلند برای تضمین تازگی
- چک‌کردن بسته‌بندی و تاریخ برشتگی
- انتخاب گونه مناسب با ذائقه (عربیکا یا روبوستا)
- رعایت نسبت درست آب به قهوه
- ترجیح آسیاب تازه پیش از دم‌آوری
- استفاده از دستگاه مناسب؛ فرنچ پرس، موکاپات یا اسپرسو ساز
- تمیز کردن کافی دستگاه‌ها برای جلوگیری از تلخی نامطلوب
- تجربه سبک‌های جدید مثل قهوه موج سوم یا قهوه دمی
- انتخاب میزان برشتگی (Light, Medium, Dark) براساس علاقه شخصی
نتیجه‌گیری
قهوه نه فقط نوشیدنی، بلکه نقطه تلاقی فرهنگ، تاریخ و زندگی است. نفس‌های گرم صبحگاهی بسیاری از مردم دنیا با عطر قهوه گره خورده و داستان آن فراتر از یک نوشیدنی ساده است. دانستن بیوگرافی قهوه و مراحل تاریخی، اجتماعی و جغرافیایی تولد و گسترش آن، لذت این تجربه را چند برابر می‌کند. امروز که سفر قهوه از جنگل‌های آفریقایی تا قلب کافی‌شاپ‌های مدرن طی شده، شناخت منشأ و کیفیت محصول اهمیت دوچندان دارد. فروشگاه چاشلند، با توجه به این حقایق و نیازهای جدید عاشقان قهوه، کامل‌ترین و سالم‌ترین دانه‌های جهان را گردآوری کرده تا هر مشتری مطابق با ذائقه و نیاز خاص خود، از نوشیدن یک فنجان اصیل و خوش‌عطر لذت ببرد. اگر برای انتخاب قهوه مناسب یا مشاوره درباره روش‌های دم‌آوری سوالی داری، کارشناسان چاشلند آماده پاسخگویی‌اند.
مطالب مرتبط:
